Yaklaşık on yıldır devre dışı olan Selanik–Üsküp petrol boru hattı, yıl sonuna kadar yeniden faaliyete geçmeye hazırlanıyor. Hat, 2013 yılında Yunan şirketi Hellenic Petroleum (bugünkü adıyla HELLENiQ Energy) tarafından kârsız bulunduğu gerekçesiyle kullanım dışı bırakılmıştı.
Kuzey Makedonya Başbakanı Hristijan Mickoski, petrol türevlerinin ülkeye yeniden boru hattı üzerinden taşınmasının yıl sonuna kadar başlamasının beklendiğini açıkladı.
“Devlet olarak, yıllarca zarar görmüş ve muhafaza altına alınmış bu hattın yeniden çalışması için gerekli tüm adımları atıyoruz. Denetimler sürüyor; büyük ölçüde tamamlandı, şimdi basınç testlerinin başlaması bekleniyor. Tarifeler de hükümetten geçti. Bu yıl içinde hattın devreye girmesini bekliyorum,” dedi Mickoski.
Anlaşmanın geçmişi ve hattın yeni statüsü
Boru hattının inşası, 1999 yılında dönemin Başbakanı ve VMRO-DPMNE lideri Ljubço Georgievski başkanlığındaki hükümetin, ülkenin tek petrol rafinerisi OKTA’nın satın alınması kapsamında Yunan Hellenic Petroleum ile imzaladığı anlaşmanın bir parçasıydı.
Yeniden faaliyete geçmesiyle birlikte sistem artık “petrol hattı” değil, “ürün hattı” olarak adlandırılacak. Çünkü Selanik’ten Üsküp’e ham petrol değil, yalnızca işlenmiş petrol türevleri taşınacak. Ham petrol ise genellikle limanlardan veya sahalardan doğrudan rafinerilere iletiliyor.
Selanik–Üsküp hattı yaklaşık 213 kilometre uzunluğunda ve yılda 2,5 milyon ton yakıt taşıma kapasitesine sahip. Yakıt, HELLENiQ Energy terminallerinden Üsküp’teki OKTA rafinerisine ulaştırılacak ve dizel depolanacak.
Makedonya Hükümeti ile Yunan şirketi arasındaki anlaşmaya göre, taşıma bedeli ton başına 20 avro olacak. Bu bilgiyi, Enerji ve Su Kaynakları Düzenleme Komisyonu Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL)’ye doğruladı.
Ekonomik getiri ve ortaklık yapısı
Hat tam kapasiteyle çalıştığında, yıllık hizmet değerinin yaklaşık 50 milyon avroya ulaşması bekleniyor. Gelirler, ortak şirket “Vardaks” üzerinden paylaşılacak. Bu şirkette Yunan Hellenic Petroleum’un payı yüzde 80, Kuzey Makedonya devletine ait Naftovod şirketinin payı ise yüzde 20.
Hükümet, son prosedürlerin tamamlanmasının ardından Ulaştırma Bakanlığı’nın “kullanım iznini” vermesiyle birlikte hattın işletmeye açılacağını bildirdi. Böylece, 2023’te Vardaks’a verilen ve 2058’e kadar geçerli 35 yıllık lisans da yürürlüğe girecek.
Enerji ve Su Kaynakları Düzenleme Komisyonu Başkanı Marko Bislimovski, “Vardaks kullanım iznini aldığında lisans otomatik olarak yürürlüğe girecek,” dedi.
Siyasi tartışmalar
Selanik–Üsküp hattının yeniden açılması ülkede siyasi tartışmalara da yol açtı. Eski Başbakan Georgievski’nin kurduğu VMRO–Halk Partisi, hattın yeniden devreye alınmasının Sırbistan’ın mevcut petrol krizine yardımcı olmayı amaçladığını iddia etti. Parti, sürecin hızla tamamlanmasına şaşırdıklarını ve projeye yıllarca karşı çıkanların şimdi sessiz kalmasını eleştirdi.
Başbakan Mickoski ise hükümetin rolünün altyapı ve düzenleyici çerçeveyi sağlamakla sınırlı olduğunu vurguladı.
“Biz bir anonim şirket değiliz; Sırbistan’a ya da başka ülkelere yakıt sağlamak için çalışmıyoruz. Bunu ticaret yapan özel şirketler yapar,” dedi.
Daha ucuz ve güvenli taşımacılık
Uzmanlara göre, petrol türevlerinin boru hattıyla taşınması, kamyon ve tanker taşımacılığına kıyasla daha güvenli ve daha ucuz olacak. Bitola Teknik Fakültesi’nden Prof. Dejan Trajkovski, demiryolu altyapısındaki sorunlar ve boru hattı taşımacılığının düşük maliyetinin projeyi yeniden gündeme taşıdığını söyledi.
“Her durumda bu, özellikle zaten elimizde mevcut olduğu düşünüldüğünde, en uygun taşıma yöntemidir,” dedi Trajkovski.
Boru hattının inşası 2002’de tamamlandı; ancak 2013’te OKTA’da petrol işleme tamamen durduruldu, rafineri iflas etti ve hat kapatıldı. O dönem Hellenic Petroleum, gerekçe olarak kârsızlığı ve düzenleyici engelleri göstermişti.
Tahkim süreçleri
OKTA’nın 1999’daki satışı sonrası anlaşmazlıklar, Paris’teki Uluslararası Tahkim Mahkemesi’ne taşındı. Üç ayrı tahkim süreci yaşandı. Sonuncusu Aralık 2022’de, Kuzey Makedonya aleyhine sonuçlandı ve mahkeme, anlaşma yükümlülüklerinin ihlali nedeniyle devletin 21,47 milyon avro tazminat ödemesine hükmetti. Bu tutar, faizlerle birlikte talep edilen 42,6 milyon avronun yaklaşık yarısıydı.
Hükümet, Fransa merkezli hukuk bürosu Dechert’in tazminatı yarıya düşürdüğünü açıklamıştı.
Eski Naftovod Direktörü Esad Rahiq, cezai ödemelerin hattın daha erken açılmasını gerektirdiğini belirterek, “Hat ne kadar erken açılıp çalışsaydı, dava cezaları da o kadar hızlı ödenirdi,” dedi. Rahiq ayrıca, hattın yaklaşık 100 milyon dolarlık stratejik bir yatırım olduğunu ve Kosova’ya uzatılması önerilerinin geçmişte hayata geçirilmediğini ifade etti.
