Özel Mahkeme kurulması fikri İsviçreli Senatör Dick Marty’nin raporunun Avrupa İnsan Hakları Parlamenterler Meclisince 16 Aralık 2010 tarihinde kabulüyle başladı. Dick Marty’ninraporundan sonra uluslararası tarafsız bir mahkemenin, raporda belirtilen suçlamaların araştırılması gerektiği konusunda sesler yükselmeye başladı.
Onaylandıktan sonra Kosova Hükümeti bunun Sırbistan ve Rusya tarafından ısmarlama bir rapor olduğu yönünde görüşler bildirdi. Zamanın Başbakanı Hashim Thaçi, Dick Marty hakkında suç duyurusunda bulunmasına rağmen kısa sürede bu rapor Kosova Hükümetince kurumsal anlamda resmen incelemeye alındı. Avrupa Komisyonu Parlamentosu Asamblesi de raporu büyük bir çoğunlukla 25 Ocak 2011 tarihinde kabul etti. Rapora sadece 8 kişi karşı çıktı. Asamble organ kaçakçılığı hakkında Kosova’da ve Kuzey Arnavutluk’ta incelemelerin başlanması çağrısında bulunda. Thaçi, Avrupa Komisyonuna mektup yazarak Kosova’nın inceleme sürecine hazır olduğunu belirtti. Bu gelişmeler sonucunda AB 2011 yılında bir ‘Task Force’ kurulmasına karar verdi. Task Force’un başına Amerikalı savcı Clint Williamson getirildi. Üç yıllık incelemeler sonucunda Savcı Williamson 29 Temmuz 2014 tarihinde ulaştığı sonuçlar hakkında bazı UÇK komutanlarının yargılanmaları için özel bir mahkeme kurulması gerektiğini, ancak bu özel mahkemenin buiddialar hakkında karar verebileceğini açıklamıştır. Savcı yaptığı açıklamalarda “Az sayıda da olsa bu suçun işlendiğine dair elimizde kanıtlar bulunmaktadır. Az sayıda kişinin organlarının alınarak satıldığı kanısına vardık. Aynı şekilde uluslararası insaniyardım hukukunun çiğnendiği, insanlığa karşı suçların işlendiği ve savaş suçlarının yapıldığına dair ciddi bir düşüncemiz bulunmaktadır. Bu suçların mağdurları arasında başta Sırplar olmak üzere, diğer azınlıklarla beraber, düşmanla işbirliği yaptığı öne sürülen Arnavutlardabulunmaktadır” demişti. Lahey Mahkemesinin görev alanının savaşla sınırlı olduğu ve savaştan sonra işlenmiş suçları kapsayamayacağı gerekçesiyle, bu boşluğu dolduracak bir diğermahkeme ihtiyacını karşılamak üzere bu Özel Mahkeme kuruldu. Bu gelişmelerden kısa bir süre sonra Cumhurbaşkanı Atifete Jahjaga Avrupa Diplomasi Şefi Catherine Ashton’a mektup yazarak “Adalet için gerekli uygun idari ortamı sağlama ve bununla uyumlu olarak incelemelerden çıkacak sonuçları yargılayacak olan Kosova adalet sistemi içerisinde özel bir dairenin kurulmasınınhazır olduğunu” belirtmiştir.
Bu gelişmeler sonucunda Kosova Meclisi, Özel Mahkemenin kurulması görevini üzerine aldı. Kosova’daki tüm özel temsilciler ve büyükelçiler özel mahkemenin mutlaka kurulması gerektiği konusunda Hükümet’e telkinlerde bulunmaya başladılar.
16 Nisan’da ABD Büyükelçisi yaptığı açıklamada “Çözüm Kosova’nın AB ile adalet konusunda işbirliğine açık olup olmasında yatmaktadır. Eğer bu konuda adım atılmazsa konu Birleşmiş Milletlere taşınır ve bu Kosova açısından ciddi anlamda zarar verecek bir gelişme olur. Açık olmam gerekirse ABD şimdiye kadar Birleşmiş Milletler çatısı altında böyle bir mahkemenin kurulması için Rusya’yı engellemiştir. Ancak eğer bu çabalar başarısız olur ve Kosova Meclisi Özel Mahkemenin kurulmasını onaylamazsa, ülkem Rusya’yı engellemeyecektir” diyerek Kosova parlamentosunun mutlaka Özel Mahkeme’nin kurulması için oy kullanması gerektiğini belirtmiştir.
AB Özel Temsilcisi Samuel Zbogar da Özel Mahkemenin UÇK savaşıyla ilgili olmadığını, bunun tamamen bireysel suçlarla alakalı olduğunu belirtmiştir.
Almanya’nın Priştine Büyükelçisi Viets 2 Mart 2015 tarihinde yaptığı açıklamada Özel Mahkeme konusunda Kosova’da yapılan tartışmaları tehlikeli bulduğunu ve Özel Mahkeme için AB ile Kosova’nın ortak karar aldığını ve karşılıklı yazışmaların yapıldığını belirterek, mahkemenin kurulmasının Kosova’nın yararına olacağını vurgulamıştır.Aynı şekildemahkeme tartışmalarının yeniden yapılmasının Kosova’nın ciddi bir partner olduğu konusunda şüpheler uyandıracağının ve kurulamaması halinde mahkemenin BM tarafından kurulacağını ve bununda Kosova’nın egemenliğine zarar vereceğini ifade etmiştir
İngiltere büyükelçisi O’conell yaptığı açıklamada “Bu durumda Kosova için tek bir soru bulunmaktadır. Şayet Kosova buna karşı çıkarsa nasıl değerlendirilecek?Savaş suçları hakkında sorumluluk alan bir ülke olarak mı, suçlulara iltica hakkı veren bir ülke olarak mı;yoksa bazı şeyleri gizleyen bir devlet olarak mı? Kosova geleceği için karar verici olan bir sorumluluğu almak zorundadır. Eğer Kosova zor ve doğru bir karar alırsa tamam, aksi halde devlet imajı zedelenir” diyerek Özel Mahkemenin kurulması gerektiğini ifade etmiştir.
Özel mahkemenin kurulması için gerekliolan anayasa değişikliği yanı sıra Özel Mahkemede yargılanacak kişiler için maddi destek ve hukuki koruma için gereken harcamaları Kosova’nın karşılaması konusundaki kanun tasarısı 7 Mart tarihinde oylanmıştır. Bu yasanın meclisten geçmesi halinde özel mahkemede yargılananların tüm masraflarını devlet karşılayacaktır.
“Özel Mahkeme insan hak ve hürriyetlerinde kısıtlama getirir mi”sorusu hakkındaMeclis Başkanı 9 Mart 2015 tarihinde Anayasa Mahkemesine başvurarak özel Mahkeme için anayasal denetim talebinde bulunmuştur. Anayasa Mahkemesi 14 Nisan 2015 tarihinde Meclis Başkanına verdiği cevapta 24 numaralı yasa değişikliğinin Anayasanın II ve III başlıklarında bulunan insan hak ve hürriyetlerini kısıtlamadığı hükmünü bildirmiştir.
Her ne kadar Hükümet özel mahkemenin kurulması için çalışmalara başlamış olsa da Anayasa’nın 24. maddesideğişikliği için gereken üçte ikilik oyçokluğunu sağlayamaz hale gelmiştir. Muhalefetin yanı sıra iktidar milletvekillerinden bazıları da özel mahkemenin kurulmasının yolunu açacak olan anayasa değişikliğineret oyu kullanacaklarını beyan etmişlerdir. Aynı şekilde savaş gazileri de protestolarla bu mahkemenin kurulmaması için baskı yapmaya başlamıştır. Hükümet, uluslararası toplum ile muhalefet, toplum ve kendi milletvekilleri arasında kalmıştır. Hükümet 22 Mayıs’ta Meclisi oylamaya çağırmış ancak yeterli çoğunluğu sağlayamayınca Meclis Bileşimini 29 Mayıs’a ertelemiştir. 29 Mayıs’ta da Brüksel’den gelen bazı dosyaların tercüme edilmediği bahane edilerek bu bileşim de ertelenmiştir. Muhalefet 3 Haziran’da Cumhurbaşkanı Atifete Jahjaga, Meclis Başkanı Kadri Veseli, Başbakan İsa Mustafaile Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Haşim Thaçi’ye açık mektup göndererek özel mahkemeyle ilgili tüm çalışmaları durdurmalarını istemiştir. Her ne kadar özel mahkeme için kurulma çalışmaları devam etse de uluslararası savcılar Kosova’da incelemelerine başlamışlardır. Başlıca inceleme alanları Kleçka, Radoniç Gölü, Bellaqevac, Obiliç, Zoqishte köyü olacak. Şimdiye kadar 20’ye yakın şahitle konuştuklarını, bunların çoğunun Sırp olduğunu ve bazılarının da ‘işbirlikçi’ denilerek suçlanan Arnavutlar olduğu belirtilmiştir. Özel mahkemenin önünü açacak olan Anayasanın 24. maddesi değişikliği için meclis oturumunun sürekli ertelenmesi uluslararası toplumun sabrını son noktaya getirmiştir. Uluslararası toplum sürekli ertelenen meclis oturumunun bir an önce yapılması ve özel mahkemenin kurulması çağrısını yaptı. Bu baskılar sonucu 26 Haziran 2015 tarihinde meclis oturumu yapılarak gündem maddesine özel mahkemenin yolunu açacak olan anayasa değişikliklerinin yapılması konuldu. Bunun sonucunda yapılan oylamada 75 kabul, 7 ret ve 2 çekimser oy kullanıldı. Bu tabloya göre gereken değişiklik yapılamadı. Gerekli olan üçte ikilik oya ulaşılamadı. Bu tablo sonucunda 27 Haziran 2015 tarihli The New York Times gazetesi Kosova’nın ABD ve AB ile ilişkilerinde ciddi bir darbe vurduğu şeklinde bir yorum yapmıştır.
İlk oylamada başarısız olunması sonucunda uluslararası toplum konunun bir daha meclise getirilmesi için hükümete baskı yapmaya başladı. Mutlaka mahkemenin Kosova kanunları çerçevesinde kurulması gerektiğini belirtmişlerdir. ABD Kongre üyesi Eliot Engel ‘Kosova’nın mutlaka özel mahkemeyi kurması gerektiğini, bunun bağımsız ve egemen bir devlet olan Kosova’nın görevi olduğunu’ belirtmiştir. Aynı şekilde ABD Güney ve Orta Avrupa Konuları Ofisi Şefi Thomas Yazdgerdi de Hükümetin bunu oylaması ve konuyu yeniden meclise taşıması gerektiğinin belirtmiştir. Kosova’nın dostu olarak ABD’nin mecliste mahkemenin onaylanmamasından dolayı hayal kırıklığına uğradığını belirten Yezdgard hükümetin bunu yeniden oya sunup geçirmesi gerektiğini belirtmiştir. Bunun kolay olmadığını, acı verici bir şey olduğunu anladıklarını, ancak Kosova’nın geçmiş mirasıyla yüzleşmesi gerektiğini belirtmiştir. ABD Priştine büyükelçisi de bu işin bir an önce bitmesi gerektiği konusunda hükümeti uyardı. Hollanda’nın Priştine Büyükelçisi Robert Bosch ‘Özel mahkeme olacak, çünkü bunun alternatifi daha kötü’ diyerek özel mahkemenin kurulması gerektiğini ifade etmiştir.
Bütün bu iç ve dış baskılara karşın hükümet milletvekilleri ile sürekli müzakere ederek özel mahkemenin yolunu açacak olan anayasa değişikliği için yeterli oya ulaştığını anladığı zaman 3 Ağustos’ta Meclisi topladı. Uzun meclis çalışmaları sonucu, gün boyu süren tartışmalar sonunda meclis 82 kabul, 5 ret ve 1 çekimser oyla değişikliği onamıştır. Özel Mahkemenin kurulmasının yolunu açan anayasa maddesi değişikliği başta AB ülkeleri ve ABD olmak üzere, uluslararası toplum tarafından olumlu karşılandı.
Özel mahkemenin içinde olan ‘ihtisas daireleri’ Kosova adalet sisteminden bağımsız ancak Kosova adalet sisteminin bir parçası olacaktır. Kanuna göre göre ‘özel daireler’ Kosova’nın tüm mahkemelerine eklenebilir: Temel mahkeme, İstinaf Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Anayasa Mahkemesi. Dairelerin diğer tüm mahkemeler karşısında üstünlüğü vardır. Mahkeme Kosova’da ve aynı zamanda ‘dost bir ülkede’ de olacak. Bu ülke ise Hollanda’dır. Kosova ile Hollanda hükümeti yapacakları özel bir anlaşmayla bu mahkemenin belli bir bölümü Hollanda’da olacak ve yargılamalar orda yapılacaktır. Olağanüstü ihtiyaç olması halinde üçüncü bir ülkede de kurulabilecektir. Özel Mahkeme bünyesinde yer alacak olan özel daireler 1 Ocak 1998 ile 31 Aralık 2000 yılına kadar işlenmiş suçları yargılayacaktır. Bu suçlar Kosova’da başlamış veya Kosova’da bitmiş olabilir.Yani başka bir ülkede de suç bitmiş olsa bile, Kosova sınırları dışında mahkeme olayları inceleme yetkisine sahiptir. Mahkeme insanlığa karşı işlenmiş savaş suçlarını inceleyecektir.
Özel mahkeme içinde olan özel daireler iki kurumdan oluşacaktır: Dairelerile Kayıt Bölümü. Dairelerilk derece mahkemeleri, istinaf mahkemesi, yüksek mahkeme ve anayasa mahkemesi ihtisas daireleri olacaktır. Her mahkemede üç uluslararası hakim görev alacaktır. Kayıt bölümünde ise mağdurları koruma ofisi olacaktır (mağdurların çıkarlarını koruyacaktır).Şahitleri koruma ve destek ofisi, idari yönetim birimi ve halk avukatıolacaktır. Mahkemenin resmi dilleri Arnavutça, Sırpça ve İngilizce olacaktır. Savcılık ofisi bağımsız olacaktır.Mahkeme kurulduktan sonra AB Araştırma Task Force Başsavcısı David Schwendiman’ın hemen çalışmalara başlaması bekleniyor. Başsavcının görevi dört yıl sürmekle beraber uzama durumu da söz konusu olabilir. Mahkeme masraflarının Kosova tarafından değil AB tarafından karşılanması bekleniyor. Mahkeme arşiv ve belgeleri Kosova dışında özel bir yerde tutulacaktır.
RTV Dukagjini kanalının kaynaklarına göre Özel Mahkemede şahitlik yapacak olan kişilerin artık Kosova’da olmadıkları şahit koruma programıyla birlikte Avrupa ülkelerinde koruma altında oldukları bildirilmektedir. Şahitlerin bir kısmının 2015 yılı başında Ocak ve Mart ayları arasında yaşanan büyük göç dalgasında aileleriyle birlikte ülkeden çıktıkları, bazılarının ise sağlık sorunları bahanesiyle Avrupa’ya gelerek burada koruma altına alındıkları yönünde bilgi verilmektedir.
Özel Mahkeme konusu bu süreçten sonra Kosova’nın gündeminde kalmaya devam edecektir. Kosova kamuoyu bu süreç içerisinde Kosova savaşı sırasında gerçekte neler olduğunu öğrenebilecek (izin verildiği ölçüde), hatta bu süreç Kosova siyasi arenasının değişmesine de neden olacaktır.
(Bu makale 29 Aralık 2017 tarihinde ”Kosova Savaşından Sonra İşlenmiş Suçlar Hakkında Yargılama Yapacak Olan Özel Mahkeme Nedir?!” başlığıyla yayımlanmıştır.)